۱۳۸۹ آبان ۵, چهارشنبه

بدبختی



« خانواده‌های خوشبخت شبیه یکدیگرند، اما خانواده‌های بدبخت، جز به خود به خانواده‌ی دیگری شباهت ندارند.»
اولین جمله‌ی رمان آناکارنینا شاید به‌اندازه‌ی مجموع دیگر جملات آن بار معنایی دارد. شباهت خانواده‌های خوشبخت در چه چیزی است؟.... شاید بهتر باشد این سوال را این‌طور مطرح کنیم: چه چیزی خانواده‌های بدبخت را از هم متمایز می‌کند؟ یا، آیا بدبختی است که به خانواده‌ها و افراد هویت می‌دهد و آن‌ها را یگانه می‌کند تا بهم شبیه نباشند؟... پس اگر این‌طور است همه خانواده‌ها به‌هم شبیه‌اند، یکسان‌اند، بوم سفیدی هستند بی‌نقش و بی‌رنگ، تا بدبختی سر برسد و بر پیکره‌ی این تابلو اثری بگذارد. یعنی خوشبختی به خودی خود معنا ندارد. خوشبختی زمانی است که بدبختی نباشد و به‌عبارتی هیچ چیز نباشد... بدبختی است که به دنیا معنا می‌دهد بر آن سنگینی می‌کند.
وقتی تولستوی این جمله را در سرآغاز کتابش آورد، شاید می‌خواست این نکته را گوش زد کند که هر داستانی، روایتی از یک بدبختی است. قصه‌ی خوشبختی را همه می‌دانیم، ارزش شنیدن ندارد، همین و تمام. چیزی که شایسته‌ی تعریف کردن و شنیدن است، همان داستان بدبختی است که هربار شکل و صورتی متفاوت به‌خود می‌گیرد. قصه از آنجا لیاقت گفته شدن را پیدا می‌کند که بدبختی آغاز شود:
« خانواده‌ی ابلوفسکی گرفتار بدبختی غیرمترقبه‌ای شد... و بقیه‌ی ماجرا.

۱۳۸۹ مهر ۲۷, سه‌شنبه

زمستان است


                                                                                                                                                   
رفیع پیتز (Rafi Pitts)، فیلمساز و کارگردان، به سال 1346 در مشهد متولد شد. او یکی از چهره‌های شناخته شده‌ی سینمای ایران است که توانسته چندین جایزه معتبر بین‌المللی را کسب کند. امسال آخرین فیلم او «شکارچی» همانند فیلم پیشین او «زمستان است» در جشنواره‌ی فیلم برلین نامزد دریافت خرس طلایی این جشنواره شد. متاسفانه فیلم «زمستان است» (It's Winter) اکران محدودی در ایران داشت، اما در خارج از کشور با استقبال خوبی روبرو شد.
این فیلم که چهار سال پیش ساخته شد، اقتباسی است از داستان «سفر» نوشته محمود دولت آبادی. در داستان سفر قصه‌ی مردی حکایت می‌شود که در جستجوی کار، بار سفر می‌بندد و راهی دیار غربت می‌شود و زن جوان و فرزندش را تنها می‌گذارد. غیبت مرد به درازا می‌کشد و همسرش گمان می‌کند او در این سفر جان باخته. اما او پس از زمانی دراز، با جسمی معلول و روحی آزرده به شهر و محله‌ی خود برمی‌گردد. روی برگشتن به خانه را ندارد، دورادور می‌ایستد و خانه‌اش را می‌پاید و در همین زمان متوجه حضور مردی جوان در خانه می‌شود، شوهر جدید زن‌اش. این آدم پاک‌باخته، چاره‌ی دیگری ندارد جز آنکه خودش را به زیر چرخ‌های سنگین قطار بیندازد.
این داستان که حدود چهار دهه از عمر آن می‌گذرد، ویژگی‌های زمانی و مکانی خاصی به‌همراه دارد. سال‌های آغازین دهه‌ی چهل، برای اکثر نویسندگان و روشنفکران ایرانی که تحت تاثیر اندیشه‌های چپگرا بودند، پدیده‌های اجتماعی مانند فقر و طبقه‌ی زحمت‌کش، در کانون اصلی توجه‌شان قرار می‌گرفت و مضمون اصلی آثارشان را شکل می‌داد. همزمان در این سال‌ها دور جدیدی از مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور آغاز شد. گروهی از مردان و کارگران فقیر ایرانی در جستجوی درآمدی اندک راهی کشور‌های متمول جنوب خلیج فارس خصوصاً کویت شدند و در این سفر غیرقانونی آن‌ها مجبور بودند سختی‌های زیادی را به‌جان بخرند تا لقمه نانی به‌دست بیاورند. این اتفاق دستمایه بعضی از آثار ادبی مانند «سفر» شد تا نویسندگانی چون دولت‌آبادی با زبان خاص خود و تحت‌تاثیر الگوهای تفکرات سوسیالیستی مفاهیمی مانند مهاجرت، کارگر، زن، صنعت و مانند این‌ها را در داستانش روایت کند.
از طرف دیگر مکان روایت قصه، حاشیه‌ی ریل‌های قطار در مناطق جنوبی تهران است. حاشیه نشینی در کنار ریل‌های قطار، معنایی خاص در فرهنگ شهرنشینی تهران داشت. ساکنان خانه‌های کوچک حاشیه‌ی خط، انسان‌هایی فقیر بودند (و هنوز هستند) که بنا به جبر زمانه، مجبور به ساخت بی‌مجوز و سکنی در خانه‌هایی شدند که حرکت بی‌وقفه‌ی غول آهنی هم آسایش شب و روزشان را سلب می‌کرد و هم جان کودکان بازیگوششان را به‌خطر می‌انداخت. سکونت در کنار خط آهن، به معنای فقر، عدم آسایش و بی‌ثباتی بود. حاشیه‌ی خط یعنی جنوب شهرِ جنوب شهر و به همین خاطر است که در بسیاری از آثار فرهنگی آن دوره این محل نمود داشته است.
و اما، کارگردان روایت قصه را پنجاه سال جلو می‌آورد و می‌خواهد آن را در زمان حال روایت کند. فیلم با صحنه‌هایی از زمستان برفی و موسیقی حسین علیزاده و آوای شجریان و شعر زمستان اخوان ثالث آغاز می‌شود. مواجهه با لایه‌های متنی دیگر مانند شعر، موسیقی و البته تصویر در همان آغاز این انتظار را در مخاطب ایجاد می‌کند که باید شاهد روایت دیگری از قصه باشد (انتظاری که تغییر عنوان فیلم از سفر به زمستان آن را پیشتر به او یادآوری کرده بود)، روایتی از همان دردهای آشنا اما در مکان و زمان امروز، یعنی شهر تهران در دهه‌ی هشتاد. اما این انتظار در نهایت به‌سرانجام چندانی نمی‌رسد و فیلم‌ساز تا حد زیادی نمی‌تواند خود را از زیر بار روایت قصه‌ی اصلی رها کند و چیز بیشتری به آن بیافزاید و روایتی دیگر ارائه دهد.
 تصاویر خانه‌ای دور افتاده در بیابان و مکان‌هایی در شرق و غرب و جنوب تهران که فیلم‌برداری در آن‌ محل‌ها انجام شده، وقتی در فیلم کنار هم می‌آیند، گویا ناکجا آبادی را می‌سازند که به چشم یک تهرانی امروزی، حتی ساکن جنوب شهر هم به‌سختی آشنا می‌آیند. به‌همین منوال نشان‌هایی که یادآور زمان امروز باشند در فیلم نادرند و تاکید زیادی بر نمایش تصاویر خانه‌های کهنه و ماشین‌های قدیمی شده است. گویا وجه زیبایی شناسانه تصاویر برای فیلمساز از اهمیت بیشتری داشته تا هویت زمانی و مکانی داستان.
اما فیلم در پردازش شخصیت‌ها موفق‌تر است و تا حد زیادی تیپ شخصیت‌های متفاوت و امروزی‌تری را در مقایسه با داستان اصلی مشاهده می‌کنیم که الگوهای رفتاری و کنش‌هایشان، متاثر از زندگی در فضای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی امروز ایران و شهر تهران است. این موضوع در ارتباط با شخصیت‌های اصلی نمود بیشتری دارد.
رفیع پیتز ادامه دهنده‌ی راه کارگردانان مطرح ایرانی پیش از خود مانند سهراب شهید ثالث، در صحنه‌پردازی، کادربندی تصاویر و فیلم‌برداری، و عباس کیارستمی در سادگی گفتار و استفاده از نابازیگرها است که او توانسته هوشمندانه زندگی واقعی آن‌ها را وارد داستان فیلم کند (گرچه استفاده از نابازیگران و قرار دادن آن‌ها در کنار یک هنرپیشه‌ی حرفه‌ای (میترا حجار) ضعف بازی آن‌ها را بیشتر به چشم می‌آورد).
با تمام این اوصاف فیلم جذابیت‌های خاص خود را دارد. تدوین خوب، تصاویر زیبا و جذاب و استفاده از نورپردازی‌های بدیع در اغلب صحنه‌های فیلم، بیننده را مجذوب خود می‌کند که تا به آخر همراه فیلم بماند.

۱۳۸۹ مهر ۲۰, سه‌شنبه

A BEGINNER`S GUIDE TO ACTING ENGLISH



مهاجرت پدیده‌ی جدیدی نیست. تاریخ مهاجرت، ترک وطن و ساکن شدن در دیاری دیگر، با تاریخ تمدن بشر عجین شده و در آمیخته است. اما با آغاز قرن بیستم، مهاجرت ابعاد متفاوت و گسترده‌ای پیدا کرد و با شروع هزاره‌ی سوم مهاجرت به‌عنوان پدیده‌ای جهانی راه خود را به محافل دانشگاهی و روشنفکری باز نمود. گرچه سرآغاز توجه به عناوینی مرتبط با بحث‌های پسااستعماری و تفاوت‌های فرهنگی، از محافل آکادمیک غرب از حدود سه دهه پیش از آن شروع شده بود، اما سلسله حملات تروریستی بعد از یازدهم سپتامبر، باعث شد تا علاوه بر نخبگان، سیاست‌مداران، اقتصادیون و مردم کوچه و بازار هم به این مباحث علاقه نشان دهند.
ادبیات هم در این میان بی‌نصیب نماند. بازگویی خاطرات مهاجرت به کشوری جدید و بیان خاطرات تلخ و گاهی شیرین آن، خصوصا اگر بر اساس روایتی زندگی‌نامه‌ای بازگو شود، جذابیت‌های زیادی برای هر مخاطبی دارد. دردهایی که بعضی‌ها با گوشت و جانشان آن را لمس کرده‌اند و بعضی‌ها قادر به تصور آن هستند. تاریخ ادبیات سال‌های اخیر نمونه‌های این چنینی زیادی را شاهد بوده، مانند نویسندگانی چون جامپا لیری که آثار بی‌نظیری در این ارتباط آفریده است. البته در این میان نویسندگان ایرانی هم بیکار ننشستند.در طی سال‌های گذشته، مرجان ساتراپی  دو کتاب کمیک استریپ «پرسپولیس» را نوشت که اندکی بعد تبدیل به فیلمی به‌همین نام شد و فیروزه جزایری دوما هم کتاب « عطر سنبل، عطر کاج» (عنوان ترجمه‌ی فارسی) را منتشر کرد که هر دوی این آثار با مخاطبان زیادی هم در ایران و هم در خارج از کشور روبرو شدند. و اما این‌بار نوبت شاپی (شاپرک) خرسندی، دختر هادی خرسندی، شاعر نام‌آشنا رسیده است تا کتابی با همین مضمون را به رشته‌ی تحریر درآورد و روانه‌ی بازار کند.

A BEGINNER`S GUIDE TO ACTING ENGLISH
A Family. On the Run. In a Foreign Country...England

بر جلد کتاب پرهیب سیاه‌رنگ خانواده‌ای نقش بسته که از خانه‌ای با سقفی گنبدی و درختی نخل در کنار آن، به سوی خانه‌ای با سقف شیب‌دار و درختی پهن‌برگ در حال دویدن هستند. پدر پیشاپیش حرکت می‌کند و کیفی اداری و کلاهی به‌سر دارد. یک دختر و پسر در پشت سر او هستند و پسر دست دخترک را که بر زمین مانده می‌کشد، گویی مجال صبر کردن ندارند. آخرین نفر مادر است که کوهی از چمدان و بار و وسیله، همچون زنان شرقی بر سرش گذاشته و به‌دنبال بقیه است. انحنای مسیر حرکت تداعی کننده‌ی شکل زمین و دوری سفر از این سر عالم به دیگر سوی آن است. عنوان کتاب هم که دو سوم جلد را اشغال کرده، با حروفی فانتزی و آرایه‌ای از نقش‌های بته‌جقه بر جلد حک شده است. بر بالای کتاب و بر فراز نام نویسنده، عبارت «بهترین کمدین زن جوان بریتانیا» نوشته شده است و از آنجا که کتاب یک اتوبیوگرافی است، به‌گونه‌ای آخرین جمله‌ی کتاب، در اولین سطر آن نوشته شده است. طرح جلد کتاب در همان ابتدا حرف‌های زیادی به مخاطبش می‌زند و حکایت‌گر داستان است.
کتاب گرچه به انگلیسی و برای مخاطب انگلیسی زبان نوشته شده، اما به‌نظر می‌رسد فراوانی کلمات «پنگیلش» در متن خواندن آن را برای کسی که فارسی نمی‌داند کمی دشوار کرده است. کتاب همچون کتاب خانم جزایری، روایتی طنزگونه دارد. تلفظ اشتباه اسامی فارسی و تبدیل آن به کلمات مسخره، تلفظ بد و واژگونه کردن معانی در بیان والدین و نمونه‌هایی از این دست که در جای‌جای کتاب به آن‌ها اشاره شده، چنان حکایت می‌شود تا خواننده را به خندیدن وادارد. شاید این‌کار تلخی، سختی و خشونت موقعیتی که یک مهاجر در آن گرفتار آمده است را تا حدی عادی و فانتزی جلوه دهد. معلوم است راوی قصد ندارد با بیان دراماتیک حوادث، مخاطب غیره هم‌وطن خود را دچار عذاب وجدان نماید و از او انتقام بگیرد، یا برای مخاطب هم‌وطن خود ذکر مصیبت کند تا او برایش دل بسوزاند. برای او گذشته‌ها گذشته و او حالا باید در کشور جدید خود در کنار همان غریبه‌هایی که بعضی خوب هستند و بعضی بد، بماند، زندگی کند و ادامه‌ی نسل دهد، پس چه بهتر که با زبانی طنز با همه‌چیز کنار بیاید و در آشتی باشد. از طرف دیگر هم‌وطنانش یا سایر ملیت‌هایی که به‌دلایل مختلف مجبور به مهاجرت هستند، خیال نکنند آنان که رفته‌اند، پاک باخته‌اند. سختی‌های مهاجرت چنان سخت و ناگوار نیست که نشود سال ها بعد نشست و درباره‌ی آن اتفاقات فکر کرد و خندید. و در آخر، همان‌گونه که از روی جلد مشخص است، کامیابی و شهرت هم ممکن است نصیب بعضی از این مهاجران شود.
گرچه بیشتر کتاب به بیان خاطرات فردی و شخصی نویسنده در مدرسه و روابطش با برادر و دوستان هم سن و سالش اختصاص پیدا کرده، اما اظهار نظر نویسنده و شیوه‌ی بیان و نحوه‌ی روایت او راجع به وقایع دوران انقلاب و حوادث پس از آن، جای تامل و ژرف اندیشی زیاد دارد. نویسنده هیچ‌گاه پس از انقلاب در ایران زندگی نکرده و حکایت او از جریانات پس از سال 57 بازگویی آن چیزی است که شنیده است، اتفاقات و حوادثی واقعی که بسیاری از ایرانیان شاهد آن بوده‌اند (البته نویسنده گاهی گرفتار اشتباهاتی کوچک هم می‌شود، به عنوان مثال می‌گوید: رضا شاه! ژانویه‌ی سال 79 از ایران فرار کرد). او از دید کودکی معصوم نظاره‌گر و روایت‌گر تلاطمات و چالش‌ها و خشونت‌هایی است که در دنیای بزرگان انقلابی و ضد انقلابی اطرافش رخ می‌دهد و در مرکز آن‌ها پدرش قرار دارد. نویسنده با این ترفند، هم زبان طنز خود را حفظ کرده و هم با قرار گرفتن در پشت شخصیت کودک معصوم به‌گونه‌ای ملودرام وقایع را بازگو کرده است تا وجهه‌ی سیاسی به خود نگیرد و مناقشه برانگیز نباشد و در نهایت پدر، شخصیت محبوب دختران، بهترین جایگاه و منزلت را در آن میان به‌دست آورد.
در مجموع اثر خانم خرسندی گرچه روایتی ساده دارد و گاهی بیان بعضی حوادث به درازا می‌کشد، اما در نهایت بخش‌هایی از کتاب گیراست و در کل جالب توجه است و بیش از این‌ها جای بحث و گپ و گفت دارد.